Σαν αντίδωρο, ένα μικρό ανάγνωσμα η ομιλία μου για τον μεγάλο ποιητή Νίκο Καρούζο στο Ναύπλιο, στο πετυχημένο 2ο Φεστιβάλ Λόγου και Τέχν...
Σάββας Μιχαήλ
“ Τραυλίζοντας οικουμένη…”
Ο Νίκος Καρούζος , Ποιητής σε καιρούς χαλεπούς
Ομιλία στο Ναύπλιο: 2ο Ετήσιο Φεστιβάλ Λόγου &Τέχνης “ Νίκος Καρούζος”
Σάββατο 2 Ιουλίου 2022
Τραυλίζοντας οικουμένη καθώς
η πραγματικότητα χωλαίνει κι όπως
ασπροφωλιάζει η λευτεριά στον άστοργο πάγο...1
Αυτή είναι η συγκλονιστική απαρχή στην εμβληματική Νεολιθική Νυχτωδία στην Κρονστάνδη του Ποιητή Νίκου Καρούζου. Το δικό του μήνιν άειδε σε μιαν άλλη Ιλιάδα, αλλόκοτη, παράκαιρη, επίκαιρη κι ενάντια σε καιρούς χαλεπούς μοντέρνα αν και “νεολιθική”, προϊστορική και ιστορική. Μιαν άλλη Ιλιάδα, ένα παράδοξο έπος μιας εποχής που εχθρεύεται το έπος, λαχανιασμένο, γεμάτο χάσματα και άλματα, που ξετυλίγεται όχι μπροστά στην Τροία αλλά στο βάθος του Φινλανδικού Κόλπου, στην Κρονστάνδη του 1921 αλλά και στην οικουμένη ολόκληρη, σε έναν αιώνα που δεν λέει να τελειώσει ακόμα, δεκαετίες μετά την εκπνοή του.
Τραυλίζοντας οικουμένη… Ποιος, ποια τραυλίζει; Ο ποιητής; Η οικουμένη; Οι εξεγερμένοι; Οι πολιορκημένοι αναρχικοί ή οι μπολσεβίκοι, παγιδευμένοι στην ιστορία; Ποιοι, πού, πότε τραυλίζουν; Στην μακρινή Κρονστάνδη του 1921 ή εδώ, σήμερα, το 2022, στον παρόντα ταραγμένο κόσμο μας, μαζί και στο γενέθλιο Ναύπλιο του Νίκου Καρούζου; Τραυλίζοντας τότε; Τώρα; Μήπως εσείς ή μήπως εγώ;
Το υποκείμενο ξεγλιστρά διαρκώς στον χώρο καις τον χρόνο. Τρεκλίζει, παραπατάει, μια εκεί και μια εδώ, ούτε εκεί κι ούτε εδώ, καθώς η πραγματικότητα χωλαίνει. Σ’ αυτήν την πραγματικότητα που χωλαίνει αθεράπευτη ακόμα, ασπροφωλιάζει η λευτεριά - η λευτεριά των καταπιεσμένων και κατατρεγμένων, των ταπεινών και καταφρονεμένων που την ονειρεύονται και παλεύουνε γι’αυτήν- ασπροφωλιάζει η λευτεριά στον άστοργο πάγο των χαλεπών καιρών μας.
Η νυχτωδία, όμως, του Ποιητή δεν παραμένει απλώς στην αναγνώριση της χωλαίνουσας πραγματικότητας. Δεν τελειώνει με την έναρξη της επίθεσης που θα φέρει την ήττα. Η persona με το ίδιο όνομα, ο Νικολάι, ανυπόταχτος κι ενάντιος σε κάθε ηττοπάθεια, θα βεβαιώσει στην αγαπημένη του
- Μιαν άλλη φορά θα ξαναγίνει, Άννα2
Και πριν μπει το τελευταίο ορόσημο με την λέξη KRONSTADT, θα ορθωθεί ξανά η ανυποχώρητη προσδοκία ενός ριζικά αλλαγμένου κόσμου, μιας πανανθρώπινης ελευθεριακής αταξικής Κομμούνας, με τα λόγια των Πράξεων των Αποστόλων, τα ίδια που θα εμφανιστούν και στην κατάληξη της Gothakritik του Karl Marx
διεδίδοτο δε εκάστω καθότι αν τις χρείαν είχεν -
….και στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του
Σε χαλεπούς καιρούς, σε χρόνους στερημένους
Χρωστάμε ευγνωμοσύνη στην Εύα Μπέη, την συντρόφισσα του Νίκου Καρούζου που διέσωσε την Νεολιθική Νυχτωδία στην Κρονστάνδη από την καταστροφή, στην οποία την προόριζε η αγωνία του απαιτητικού δημιουργού της. Δεν αποτελεί μοναχά μια κορυφαία στιγμή στην ποιητική διαδρομή του Νίκου Καρούζου αλλά και την κορυφή εκείνη, από την οποία είναι δυνατή μια συνολική θέαση αυτής της διαδρομής κατά την διάρκεια των χαλεπών καιρών της εποχής μας και τον διαρκή διάλογο μαζί τους.
Μια διαδρομή που ξεκινάει από την Κατοχή και την ΕΑΜική Αντίσταση, στην οποία θα συμμετάσχει ενεργά ο νεαρός Νίκος Καρούζος και σαν Επονίτης θα βρεθεί φυλακισμένος στην Ακροναυπλία. Σαν μακρινή ηχώ εκείνης της πρώτης πολιτικής στράτευσης στον κομμουνισμό και της σύνδεσης της με τον γενέθλιο τόπο ακούγονται τα λόγια στη Νυχτωδία του 1987
- Θυμάμαι λοιπόν έναν ουρανόβραχο στην πατρίδα. Ωσάν ετούτονε συλλογιόμουνα κάνει ομορφιά και ο Λένιν ΄ ωσάν ετούτονε το μέγα βράχο στην αιθρία.3
Από την αντιφασιστική Αντίσταση και το κελί της Ακροναυπλίας, ο Καρούζος θα βρεθεί, στην τραγική συνέχεια, στο Inferno της Μακρονήσου, στον μετεμφυλικαό μαύρο ζόφο, την χούντα, την μεταπολίτευση και τη νέα διάψευση των ριζοσπαστικών προσδοκιών που γέννησε η κατάρρευση της στρατιωτικής δικτατορίας.
Η διαδρομή δεν κλείνεται σε τοπικά κι εθνικά όρια. Διατρέχει τον κόσμο και τους; ιστορικούς σεισμούς του αιώνα. Από την Οκτωβριανή σοσιαλιστική επανάσταση του 1917 στα εμπόδια που συνάντησε, τις γραφειοκρατικές εκτροπές της εξουσίας μέχρι τις καταρρεύσεις καθώς ο αιώνας έδυε. Ο Νίκος Καρούζος, με άγρυπνη πάντα την πολιτική συνείδηση, θα πεθάνει το 1990, ανάμεσα στην πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989 και την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991. Με ακραία ιστορική ευαισθησία και αγωνία θα δει έγκαιρα τα σημάδια του επερχόμενου τέλους. Αλλά και θα προειδοποιήσει από νωρίς, τους μετέπειτα “νικητές” του Ψυχρού Πολέμου και τους ηττημένους με το ποίημα Κράσπεδον, στη συλλογή Φαρέτριον του 1981
Όποιος λέει πως είναι νικητής
διαπράττει ένα ανιαρό λάθος ‘
όποιος λέει ότι είναι νικημένος
διαπράττει ένα σπαραχτικό λάθος4
Ο Νίκος Καρούζος, όπως επιμείναμε κι αλλού5, μας δίνει με το έργο του απάντηση στο περίφημο, καίριο ερώτημα του Friedrich Hölderlin στο Άρτος και Οίνος
...wozu Dichter in dürftger Zeit?
...προς τί άραγε να είσαι ποιητής σε χρόνους στερημένους;6
Sprachgitter/ Sprechgesang
Με ορόσημο την συλλογή Δυνατότητες και Χρήση της Ομιλίας, το 1979, όταν τελειώνει και η “κόκκινη δεκαετία” του Μάη του ’68, αλλάζει κι ο τρόπος ύπαρξης της ποίησης του Καρούζου.
Τραυλίζοντας οικουμένη…Πώς γίνεται ποίηση ένα οικουμενικό τραύλισμα; Πώς να συνομιλήσεις σε ποιητική γλώσσα, όταν οι δυνατότητες και η χρήση της ομιλίας φαίνεται να εξαντλούνται, όταν το καράβι της γλώσσας προσκρούει στα βράχια των χαλεπών καιρών;
Ο γερμανόφωνος μεγάλος Εβραίος ποιητής Paul Celan απέδειξε έμπρακτα, ενάντια σε μια δήλωση του Adorno περί του αντιθέτου, ότι, ναι , και μετά το Άουσβιτς μπορούν να γραφούν ποιήματα. Όχι, όμως, όπως πριν το αβυσσαλέο αυτό τραύμα της Ιστορίας. Η ποίηση πια υποχρεώνεται να περνάει μέσα από ένα Γλωσσικό Πλέγμα- Sprachgitter7, ταυτόχρονα φραγμό και δυνατότητα συνομιλίας, ζώνη διαχωρισμού και αποξένωσης αλλά συνάμα και μιας έμμεσης, γνησιότερης επικοινωνίας, με την έννοια που δίνει ο Kierkegaard στην έμμεση επικοινωνία.
Ο Νίκος Καρούζος βλέπει και νιώθει κι αυτός αυτήν εκπνοή, τον φραγμό, την αδυναμία των λέξεων. Σε ένα από τα ποιήματά του, από το Φαρέτριον, με τον πολυσήμαντο τίτλο Ελευθερία και Ποίημα λέει
Ά, όχι, δε σε περιμένω
νά’ρθεις απ’ τις λέξεις, όχι πια...Δεν ωφελούν
αυτά τα ορμητήρια ΄
δαμάζοντας την πλάνη θαν τη νιώσεις
ως πανάκριβη φενάκη τη γλώσσα
εξαντλεί η άτιμη σύντομα το μικρό μας μεροκάματο
και μας λείπει ο Πόρος
πένητες υπάρχουμε...8
Το Sprachgitter, το Γλωσσικό Πλέγμα, όμως, μπορεί να επιτρέψει σε αληθινούς ποιητές να το μεταμορφώσουν σε Sprechgesang, σε μιλητό τραγούδι, όπως στον ονειρικό Φεγγαρίσιο Πιερρότο, τον Pierrot Lunaire του μεγάλου μουσικοσυνθέτη Arnold Schönberg.
Μήπως δεν είναι τραγούδι νυχτερινό και η Νυχτωδία; Δεν ακούγεται σαν παράξενα μουσικό ήδη το προανάκρουσμα της ; Μονάχα ένας βαθύς γνώστης της μουσικής και ευαίσθητος ακροατής των Κατά Ματθαίον Πάθη του Bach και των Συμφωνιών του Mahler , μόνον ένας εραστής της μουσικής που είναι ταυτόχρονα τεχνίτης λαμπρός της ελληνικής λαλιάς θα μπορούσε να γράψει
Τραυλίζοντας οικουμένη καθώς
η πραγματικότητα χωλαίνει κι όπως
ασπροφωλιάζει η λευτεριά στον άστοργο πάγο…
Ποίημα και Ελευθερία
Η ποίηση του Νίκου Καρούζου πηγάζει στα εσώτατα της ύπαρξης και υψώνεται σαν φωνή ραγισμένη από τα βάσανα όλη της ανθρωπότητας.
Η αγωνία της μοναχικής ύπαρξης και η κραυγή για πανανθρώπινη ελευθερία κινούνται σε ηρακλείτεια εναντιοδρομία και μυστική αλληλοπεριχώρηση.
Το Υπαρξιακό δεν είναι το ιδιωτικό που το ευτελίζει. Η ύπαρξη ασφυκτιά μέσα στην εξατομίκευση, σε μια κοινωνία κονιορτοποιημένη σε αλληλοσυγκρουόμενα ατομικά συμφέροντα-την αστική κοινωνία των ιδιωτών που αφαιρεί από κάθε ύπαρξη τον ίδιο τον ανεπανάληπτο εαυτό της.
Πρέπει να σκάψεις στα έσχατα βάθη της εσωτερικότητας για να συναντήσεις τον άγνωστο εαυτό σου που λείπει. Όπως γράφει ο μαρξιστής φιλόσοφος της Ελπίδας Ernst Bloch “ ...από αυτόν τον τόπο της συνάντησης με τον εαυτό σου πρέπει να πηγάζει αναγκαία ο τόπος μιας δράσης που θα κατευθύνεται προς το πολιτικό και το κοινωνικό, για να μπορέσει αυτή η συνάντηση να γίνει μία για όλους”9
Διαβάζουμε στο Φαρέτριον, το ποίημα με τίτλο που συμπυκνώνει τα πάντα: ¨Ελευθερία και Ποίημα
Σήμερα χάρηκα την ύπαρξη
πεσμένη την αγκαλιά μου
[…]
Κρατήσου μόνος όπως ο αρχαίος Εφέσιος
ανάμεσα στην κριτική της ερημίας
απελπίσου τελοσπάντων ως άνθρωπος ΄ ορθώσου
στα νύχια της αγωνίας ΄ γίνου διάτορος
Οι πηγές ερειπώνονται ΄ στο πηγαίο κατάμεσα
οι άνθρωποι δίχως έστω τα γνωστά εικονίσματα
κουβαλήσαν αδάκρυτους χωροφύλακες ΄
η βία και το κράτος10
Ο ποιητής δεν περιμένει την Ελευθερία να έρθει με λέξεις έστω ποιητικά αρμοσμένες. Ας θυμηθούμε ξανά τους παρακάτω στίχους στο ίδιο ποίημα
Ά, όχι, δε σε περιμένω
νά’ρθεις απ’ τις λέξεις, όχι πια...Δεν ωφελούν
αυτά τα ορμητήρια ΄
Τούτη η διαπίστωση , με όλη της την πικρία, δεν σημαίνει κι εγκατάλειψη της ποίησης μπροστά στα “ειωθότα” της αστικής μίζερης καθημερινότητας.
πένητες υπάρχουμε.
Σημαδεύουμε όμως με λάμψεις τα ειωθότα
Συχνά τα κατακαίουμε ΄ συχνά τα δίνουμε βορά στην φλόγα11
Ποια, όμως είναι αυτή η φλόγα και η πυρά που καίει τα πάντα; Και ποια η λάμψη που σημαδεύει τα “ειωθότα”; Στη Νυχτερινή Νυχτωδία στην Κρονστάνδη υπάρχει κι ο αγωνιώδης διάλογος των πολιορκημένων της εξέγερσης
-Δεν εγγυώμαι καμιά λέξη
-Μας ρήμαξε η φαντασία.
- Μα η λάμψη μας καθιερώνει
- Τι εστί λάμψη;12
Το ερώτημα παραπέμπει στο ερώτημα του Πόντιου Πιλάτου για την αλήθεια. Κι ο ηγεμόνας έφυγε γρήγορα χωρίς καν να περιμένει απάντηση. Ο ποιητής Νίκος Καρούζος θα απαντήσει , δυο εβδομάδες πριν πεθάνει, με ένα ποίημα που θα μείνει ανολοκλήρωτο, με τον τίτλο: Μια λάμψη που δεν έχει τέλος13
Το ανολοκλήρωτο ποίημα: η Διαρκής Επανάσταση
Το τελευταίο ποίημα του Νίκου Καρούζου, ο αποχαιρετισμός του, θα είναι ένας χαιρετισμός-προσκλητήριο στον Λέοντα Νταβίντοβιτς Τρότσκυ. Η απάντηση το ερώτημα του ναύτη της Κρονστάνδης “ Τι εστί λάμψη ” είναι: η Διαρκής Επανάστασ,. Μια λάμψη που δεν έχει τέλος παρά μόνο εξαρπάζοντας ιαματικά τον πλανήτη
Δόξασμα Οι αναστενάρηδες φωνάζουν πατώντας
απάνω στην φωτιά: Σταχτ’ να γέν’ .
Εμείς απ’ αλλού με άλλους όρους
φωνάζουμε: Να μεγαλώνει
η φωτιά να μεγαλώνει
να γίνετ’ ολοένα ψηλότερη
εξαρπάζοντας ιαματικά τον πλανήτη14
Η πανανθρώπινη λευτεριά θα πάψει να ασπροφωλιάζει, παγωμένη, στο βάθος του Φινλανδικού Κόλπου, στην Κρονστάνδη ή απέναντι, στο Λένινγκραντ. Η φωτιά σε ολόκληρο τον πλανήτη θα λιώσει τον άστοργο πάγο .
Του δε πλήθους των πιστευσάντων ήν η καρδία και η ψυχή μία και ουδείς είς τι νυν των υπαρχόντων αυτώ έλεγεν ίδιον είναι, αλλ’ ην αυτοίς άπαντα κοινά15
1η Ιουλίου 2022
