Δέκα χρόνια χωρίς τον εμβληματικό Ιάκωβο Καμπανέλλη

  Σ αν σήμερα στις 29 Μαρτίου 2011, έφυγε από κοντά μας ο αναμορφωτής του νεοελληνικού θεάτρου  Ιάκωβος Καμπανέλλης . Γεννήθηκε στις 2 Δεκεμ...

 Σαν σήμερα στις 29 Μαρτίου 2011, έφυγε από κοντά μας ο αναμορφωτής του νεοελληνικού θεάτρου Ιάκωβος Καμπανέλλης. Γεννήθηκε στις 2 Δεκεμβρίου 1921 στην Νάξο όπου έζησε τα παιδικά του χρόνια έως τα μέσα της δεκαετίας του 1930. Μετά τις δύο πρώτες τάξεις του Γυμνασίου, η οικογένειά του μετακόμισε στην  Αθήνα για βιοποριστικούς λόγους.  Εκεί ο μικρός Ιάκωβος αναγκαζόταν να εργάζεται κατά τη διάρκεια της ημέρας και τα βράδια παρακολουθούσε μαθήματα σχεδιαστή τεχνικού σχεδίου στη Σιβιτανίδειο Σχολή. Μένοντας στο Μεταξουργείο, είχε την ευκαιρία να γνωρίσει τους σχεδόν συνομιλήκους του Δημήτρη Χριστοδούλου, Τάσο Λειβαδίτη, Ρένο Αποστολίδη, Αλέξανδρο και Κώστα Κοτζιά με τους οποίους είχαν κοινές λογοτεχνικές αναζητήσεις.

 Από μικρός διακρινόταν για τη φιλομάθειά του και προσπαθούσε να διαβάζει καθετί που του κέντριζε το ενδιαφέρον. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως αυτοδίδακτος αφού δεν κατάφερε να αποκτήσει την κλασική παιδεία που επιθυμούσε. Ωστόσο, η έντονη τάση του για μελέτη λογοτεχνικών βιβλίων καθώς και βιβλίων ποικίλης ύλης, τον βοήθησε ποικιλοτρόπως κατά τη διαμόρφωση του δικού του καλλιτεχνικού χαρακτήρα. Σημειωτέον ότι αποκτούσε πολλά από τα βιβλία μετά από αναζήτηση στα παλαιοβιβλιοπωλεία της πρωτεύουσας. Ουσιαστικά το διάβασμα ήταν το πάθος του και δεν πρέπει να παραβλέπουμε ότι η εποχή εκείνη (της Μεταξικής δικτατορίας) είχε δημιουργήσει ιδιαιτέρως δυσχερείς συνθήκες ως προς την εύρεση προοδευτικών βιβλίων.

Μετά τον πρώτο χρόνο της ζοφερής γερμανικής Κατοχής, ο εικοσάχρονος Ιάκωβος προσπάθησε να διαφύγει μέσω Αυστρίας προς την ουδέτερη Ελβετία. Εντούτοις, συνελήφθη από τους Γερμανούς στο Ίνσμπρουκ (υπενθυμίζουμε ότι η Αυστρία είχε ενσωματωθεί στην Γερμανία από το 1938) και φυλακίστηκε στη Βιέννη. Το 1943 εστάλη στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν όπου παρέμεινε έως τον Μάιο του 1945 όταν οι κρατούμενοι απελευθερώθηκαν από τον επελαύνοντα Αμερικανικό στρατό. Τα βιώματά του στο Μαουτχάουζεν τον σημάδεψαν βαθύτατα και τον επηρέασαν στο έργο του. Αυτό το απίστευτο δράμα, εκτός ανθρώπινης φαντασίας  και οποιασδήποτε λογικής, που έζησε από τα τέρατα του ναζισμού, αποτυπώθηκε σε μεγάλο βαθμό στο χρονικό «Μαουτχάουζεν» που κυκλοφόρησε το 1961 από τις εκδόσεις «Θεμέλιο». Η μεγάλη επιτυχία του έργου, παρακίνησε τον Καμπανέλλη να γράψει τους στίχους τεσσάρων τραγουδιών που μελοποιήθηκαν από τον Μίκη Θεοδωράκη και συγκροτούν τον περίφημο κύκλο τραγουδιών «Μαουτχάουζεν» (Άσμα ασμάτων», «Ο Αντώνης», «Ο δραπέτης» και  «Όταν τελειώσει ο πόλεμος» ) που σφραγίστηκαν από τις εκπληκτικές ερμηνείες της Μαρίας Φαραντούρη και έγιναν παγκοσμίως γνωστά αφού παρουσιάστηκαν σε δεκάδες μέρη του πλανήτη.

  Με την επιστροφή του στην ελεύθερη Αθήνα, που μαστιζόταν από έντονες συγκρούσεις οι οποίες οδήγησαν στον Εμφύλιο, παρακολούθησε παραστάσεις του Θεάτρου Τέχνης του Καρόλου Κουν και ένιωσε τη μαγική έλξη του θεάτρου. Έτσι ξεκίνησε τις δικές του προσπάθειες συγγραφής με πρώτο έργο το «’Άνθρωποι και ημέραι» (1946) που δεν εκδόθηκε εκείνη την εποχή αλλά το …2008(!!) στο περιοδικό «Παράβασις» του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Ακολούθησαν έργα όπως:

• «Χορός πάνω στα στάχυα» (1950) που παρουσιάστηκε από το θίασο Αδαμαντίου Λεμού και εγκαινίασε την είσοδο του συγγραφέα στο Νεοελληνικό θέατρο
• «Σιλωάμ» (1951)
• «Ο κρυφός ήλιος» (1952). Το έργο αυτό όπως το προηγούμενο, παρόλο που είναι από τα νεανικά του χαρισματικού δημιουργού, αποδεικνύονται διαχρονικά και αγγίζουν το βάθος της ανθρώπινης φύσης
• «Η έβδομη ημέρα της δημιουργίας» (1956) που βοήθησε σημαντικά στην αναγνώριση της αξίας του ταλέντου του.
• «Η αυλή των θαυμάτων « (1957) που συνάντησε θερμή υποδοχή και τον καθιέρωσε ως αναμορφωτή της νεοελληνικής δραματουργίας
• «Η ηλικία της νύχτας» (1959) που δεν σημείωσε την αναμενόμενη επιτυχία
• « Ο μπαμπάς ο πόλεμος» που αποτελεί μια καυστική σάτιρα του πολέμου
• «Ο γορίλας και η ορτανσία»
• «Παραμύθι χωρίς όνομα» (1959) βασισμένο στο ομότιτλο βιβλίο της Πηνελόπης Δέλτα
• «Η γειτονιά των Αγγέλων» (1963)
• «Οδυσσέα γύρισε σπίτι» (1966)

Η γνωριμία του με την Μελίνα Μερκούρη του έδωσε το έναυσμα για τη «Στέλλα με τα κόκκινα γάντια» που μεταφέρθηκε πετυχημένα στον κινηματογράφο από τον Μιχάλη Κακογιάννη με τον πασίγνωστο τίτλο «Στέλλα». Κομβικό σημείο της πορείας του ήταν, επίσης, η συνεργασία με τον Νίκο Κούνδουρο στην αριστουργηματική ταινία «Δράκος» (1955) που αποτελεί από τα πλέον εκλεκτά έργα της 7ης τέχνης στη χώρα μας και όχι μόνο.

 Η επιβολή της χούντας των συνταγματαρχών στις 21-4-1967 ανέστειλε προσωρινά τις δραστηριότητες του μεγάλου δραματουργού αλλά το 1970  έγραψε την «Αποικία των τιμωρημένων». Ωστόσο, το κορυφαίο έργο της δικτατορικής περιόδου υπήρξε, αναμφισβήτητα, «Το μεγάλο μας τσίρκο» (1973), σε μουσική Σταύρου Ξαρχάκου,  που συνιστά τη σπουδαιότερη μουσικοθεατρική παράσταση της τελευταίας πεντηκονταετίας και πραγματευτήκαμε σε παλιότερο αφιέρωμα. «Το μεγάλο μας τσίρκο» παρακολουθήθηκε από εκατοντάδες χιλιάδες θεατές και αποτέλεσε κόκκινο πανί για τη χούντα. Τα τραγούδια του σημείωσαν μεγάλη επιτυχία και εντυπώθηκαν στη συλλογική μνήμη του λαού μας ανάγοντας την παράσταση σε θρύλο.

Πολύ γνωστά έργα είναι «Το κουκί και το ρεβύθι» (1974) και «Ο εχθρός λαός» (1975) τα οποία βοήθησαν να αναγνωριστεί ο Καμπανέλλης ως σύμβολο της Αντίστασης ενάντια σε κάθε μορφή φασισμού. Άλλα σημαντικά έργα του είναι το «Πρόσωπα για βιολί και ορχήστρα» (1976) και «Τα τέσσερα πόδια του τραπεζιού»(1978).  Κομβική χρονιά ήταν το 1978 όταν ξεκίνησε η έκδοση των Απάντων του με τον τίτλο «Θέατρο».

Κατά την εξαετία 1981-1987 διετέλεσε διευθυντής Ραδιοφωνίας της ΕΡΤ και στο διάστημα 1987-1988 αντιπρόεδρος της ΕΡΤ. Στην οκταετία αυτή δεν εξέδωσε κάτι καινούργιο αλλά την επόμενη χρονιά (1989) παρουσίασε το έργο «Ο αόρατος θίασος» από το Εθνικό Θέατρο σε σκηνοθεσία Γιώργου Μιχαηλίδη επιτυγχάνοντας την επιστροφή του στα θεατρικά δρώμενα. Ακολούθησαν έργα όπως:

• «Ο δρόμος περνά από μέσα» (1991)
• Η τριλογία «Ο δείπνος» (1993)
• «Στη χώρα Ίψεν» (1995)
• «Η τελευταία πράξη» (1997)
• «Μια συνάντηση κάπου αλλού» (1997)
• «Μια κωμωδία» (2002)
• «Οι δύσκολες νύχτες του κυρίου Θωμά» (2005)

Αξίζει να τονιστεί ότι πολλές παραστάσεις του ανέβηκαν με επιτυχία σε διάφορες χώρες όπως Ηνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ, Αυστρία, Ρωσία, Γερμανία, Σουηδία, κ.α.

Η επιβολή της χούντας των συνταγματαρχών στις 21-4-1967 ανέστειλε προσωρινά τις δραστηριότητες του μεγάλου δραματουργού αλλά το 1970  έγραψε την «Αποικία των τιμωρημένων». Ωστόσο, το κορυφαίο έργο της δικτατορικής περιόδου υπήρξε, αναμφισβήτητα, «Το μεγάλο μας τσίρκο» (1973), σε μουσική Σταύρου Ξαρχάκου,  που συνιστά τη σπουδαιότερη μουσικοθεατρική παράσταση της τελευταίας πεντηκονταετίας και πραγματευτήκαμε σε παλιότερο αφιέρωμα. «Το μεγάλο μας τσίρκο» παρακολουθήθηκε από εκατοντάδες χιλιάδες θεατές και αποτέλεσε κόκκινο πανί για τη χούντα. Τα τραγούδια του σημείωσαν μεγάλη επιτυχία και εντυπώθηκαν στη συλλογική μνήμη του λαού μας ανάγοντας την παράσταση σε θρύλο.

Πολύ γνωστά έργα είναι «Το κουκί και το ρεβύθι» (1974) και «Ο εχθρός λαός» (1975) τα οποία βοήθησαν να αναγνωριστεί ο Καμπανέλλης ως σύμβολο της Αντίστασης ενάντια σε κάθε μορφή φασισμού. Άλλα σημαντικά έργα του είναι το «Πρόσωπα για βιολί και ορχήστρα» (1976) και «Τα τέσσερα πόδια του τραπεζιού»(1978).  Κομβική χρονιά ήταν το 1978 όταν ξεκίνησε η έκδοση των Απάντων του με τον τίτλο «Θέατρο».

Κατά την εξαετία 1981-1987 διετέλεσε διευθυντής Ραδιοφωνίας της ΕΡΤ και στο διάστημα 1987-1988 αντιπρόεδρος της ΕΡΤ. Στην οκταετία αυτή δεν εξέδωσε κάτι καινούργιο αλλά την επόμενη χρονιά (1989) παρουσίασε το έργο «Ο αόρατος θίασος» από το Εθνικό Θέατρο σε σκηνοθεσία Γιώργου Μιχαηλίδη επιτυγχάνοντας την επιστροφή του στα θεατρικά δρώμενα. Ακολούθησαν έργα όπως:

• «Ο δρόμος περνά από μέσα» (1991)
• Η τριλογία «Ο δείπνος» (1993)
• «Στη χώρα Ίψεν» (1995)
• «Η τελευταία πράξη» (1997)
• «Μια συνάντηση κάπου αλλού» (1997)
• «Μια κωμωδία» (2002)
• «Οι δύσκολες νύχτες του κυρίου Θωμά» (2005)

Αξίζει να τονιστεί ότι πολλές παραστάσεις του ανέβηκαν με επιτυχία σε διάφορες χώρες όπως Ηνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ, Αυστρία, Ρωσία, Γερμανία, Σουηδία, κ.α.

 Ωστόσο, εκτός από θεατρικός συγγραφέας, πεζογράφος, αρθρογράφος και δοκιμιογράφος υπήρξε και στιχουργός. Τα τραγούδια του συμπεριλήφθηκαν σε πασίγνωστους κύκλους τραγουδιών και εντυπώθηκαν στην καρδιά του λαού μας κερδίζοντας την αθανασία. Ορισμένα από τα διασημότερα, εκτός από τα προαναφερθέντα του κύκλου «Μαουτχάουζεν», είναι τα εξής:

• «Στρώσε το στρώμα σου για δυο», «Το ψωμί είναι στο τραπέζι», «Δόξα τω Θεώ», «Από το παράθυρό σου» σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη από τη «Γειτονιά των Αγγέλων» (1963)

• «Παραμύθι χωρίς όνομα: Κι ήταν που λέτε μια φορά», «Ο Έκτορας κι η Ανδρομάχη», «Ο σιδεράς», «Τραγούδι της σημαίας» σε μουσική Μάνου Χατζιδάκι από το «Παραμύθι χωρίς όνομα» (1959).
• «Δυο αδέλφια», «Τα ρολόγια», «Μην πιεις νερό», «Τ’ απόγευμα», «Αστέρι στο παράθυρο», «Νανούρισμα» σε μουσική Σταύρου Ξαρχάκου από το «Κόσμε αγάπη μου» (1969)
• «Πόσο μικρός είναι ο άνθρωπος», «Οι Μεγαλέξανδροι» σε μουσική Σ. Ξαρχάκου από το δίσκο «Ξαρχάκος+Κόκοτας» (1970)
• «Αρνιέμαι», «Ο εχθρός λαός», «Λαχτάρισα μια χώρα», «Ο αδελφός τον αδελφό», «Του χωρισμού» από το έργο «Εχθρός λαός» (1975) σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη
• «Φίλοι κι αδέλφια», «Και παν και πάνε», «Τ’ Ανάπλι», «Ο ξεριζωμός», «Καλήν εσπέρα» από «Το μεγάλο μας τσίρκο» (1973 σε μουσική Σταύρου Ξαρχάκου
• «Ο κύκλος με την κιμωλία» (1977) σε μουσική Νίκου Μαμαγκάκη
• «Στις παραλίες του φεγγαριού» (2016) σε μουσική Σπύρου Εξάρα
• «Βυζάντιον 976- Η γιορτή των καλένδων» (1977) σε μουσική Σταύρου Ξαρχάκου

Ο Καμπανέλλης ευτύχησε να αναγνωριστεί νωρίς το έργο του και να τιμηθεί με πολλές βραβεύσεις εν ζωή, κάτι σπάνιο για τη χώρα μας. Μεταξύ πολλών διακρίσεων αναφέρουμε ορισμένες όπως ότι αναγορεύτηκε δημότης πολλών πόλεων, εξελέγη επίτιμος διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κύπρου (1996) καθώς και  του τμήματος Θεατρικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (1999). Το 1999 εξελέγη παμψηφεί μέλος της Ακαδημίας Αθηνών ενώ το 2001 το Διεθνές Ινστιτούτο Θεάτρου του ζήτησε να γράψει τον λόγο για την Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου. Το 2000 ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας του απένειμε το παράσημο του Ανώτερου Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικα.

Στα έργα του πραγματεύεται πολλά θέματα όπως ατομικό συμφέρον, δύναμη χρήματος, εξορία, μοναξιά καθώς και υπαρξιακές ανησυχίες. Οπωσδήποτε τα γραπτά του για τα βιώματά του στο Μαουτχάουζεν κατέχουν περίοπτη θέση στην εργογραφία του όπως και «Το μεγάλο μας τσίρκο». Γενικώς, θεωρείται ως ο βασικός παράγοντας εξόδου του νεοελληνικού θεάτρου από την απομόνωση και το οδήγησε από την επιθεώρηση και την ηθογραφία στον κοινωνικό ρεαλισμό, τη σάτιρα και τον ποιητικό συμβολισμό. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι εξέφρασε γλαφυρά  τις καταστάσεις που βίωσε η χώρα μας κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα και προσέφερε μεγάλης ποσότητας και υψηλότατης ποιότητας έργο που εμπλούτισε τον Πολιτισμό μας και όχι μόνο.

Δίκαια λοιπόν έχει χαρακτηριστεί ως ο Πατριάρχης του νεοελληνικού θεάτρου και ως κορυφαίος δημιουργός και γεννήτορας του μεταπολεμικού ελληνικού θεάτρου που το σφράγισε ανεξίτηλα χάρη στα εμπνευσμένα έργα του. Το 2022 έχει ανακηρυχθεί από το υπουργείο Πολιτισμού ως έτος Ιάκωβου Καμπανέλλη και αυτό συνιστά μια άριστη αλλά όχι μοναδική αφορμή για να υποσχεθούμε τουλάχιστον δύο αφιερώματα την επόμενη χρονιά.